Google DeepMind Thử Thách AI Với Văn Bản La Mã Cổ Đại: Kết Quả Gây Sửng Sốt

Lịch sử loài người là một câu chuyện dài, phức tạp và lắm khi đứt đoạn. Những gì chúng ta biết về quá khứ thường dựa trên các văn bản cổ xưa, được lưu giữ dưới nhiều hình thức khác nhau như đá, giấy cói, bảng đất sét, da thú hay bản khắc kim loại. Tuy nhiên, qua hàng thiên niên kỷ, nhiều tài liệu đã bị hư hại nghiêm trọng do chiến tranh, thiên tai hoặc đơn giản là bởi sự bào mòn của thời gian. Những mảnh vụn còn sót lại, dù vô cùng quý giá, cũng chỉ như các mảnh ghép rời rạc trong một bức tranh khổng lồ về lịch sử nhân loại. Việc phục dựng chúng là một thách thức vô cùng lớn mà các nhà sử học đã phải đối mặt trong nhiều thế kỷ.

Với sự phát triển của trí tuệ nhân tạo trong thập kỷ qua, những cánh cửa mới đang dần hé mở. Một trong những bước đột phá ấn tượng nhất đến từ Google DeepMind với mô hình AI mang tên Aeneas. Công cụ này không chỉ là một cỗ máy phân tích dữ liệu, mà còn là một “nhà sử học nhân tạo” có khả năng suy luận, kết nối và đưa ra giả thuyết về những phần còn thiếu trong các văn bản cổ. Trong khi loài người mất nhiều tháng, thậm chí nhiều năm, để nối kết những manh mối rời rạc từ các bản khắc La Mã cổ đại, Aeneas có thể làm điều đó chỉ trong vài giây.

Liệu đây có phải là bước ngoặt trong nghiên cứu lịch sử? Hay là một sự mạo hiểm đặt niềm tin vào cỗ máy? Hãy cùng khám phá chi tiết cách AI này đang góp phần “vén màn” quá khứ bị lãng quên và đâu là giới hạn cũng như tiềm năng thực sự mà nó mang lại.

1. AI mới của Google vén màn lịch sử bị chôn vùi của nhân loại

Trong lĩnh vực nghiên cứu lịch sử cổ đại, đặc biệt là thời kỳ Đế chế La Mã, các nhà khảo cổ học và sử học thường phải làm việc với các văn bản bị vỡ, mờ hoặc mất hoàn toàn một phần nội dung. Một phiến đá khắc chữ La Mã, dù chỉ mất đi vài từ, cũng có thể gây khó khăn lớn cho việc hiểu chính xác ngữ nghĩa, bối cảnh và thậm chí cả niên đại của văn bản. Việc phục dựng nội dung của những văn bản này không khác gì việc lắp ghép một bức tranh bị xé vụn, mà lại không có hình mẫu ban đầu để đối chiếu.

Các nhà nghiên cứu đã phải sử dụng đến nhiều phương pháp truyền thống như so sánh văn bản tương tự, tham chiếu ngữ pháp, nghiên cứu lịch sử ngôn ngữ và mô hình hóa thống kê. Tuy nhiên, các phương pháp này tốn rất nhiều thời gian và công sức, lại không phải lúc nào cũng cho ra kết quả chính xác.

Trong bối cảnh đó, sự xuất hiện của Aeneas có thể ví như một cuộc cách mạng. Tên gọi của AI này được lấy từ nhân vật Aeneas trong thần thoại Hy Lạp La Mã, người được cho là tổ tiên của người La Mã và là nhân vật chính trong sử thi "Aeneid" của Virgil. Đây là một lựa chọn đặt tên mang tính biểu tượng sâu sắc, hàm ý rằng AI này sẽ là “người dẫn đường” mới cho việc khám phá nguồn gốc và lịch sử La Mã.

Aeneas được phát triển thông qua sự hợp tác giữa nhóm nghiên cứu của Đại học Nottingham (Vương quốc Anh) và các chuyên gia trí tuệ nhân tạo tại Google DeepMind. Mục tiêu của họ không phải là thay thế nhà sử học, mà là hỗ trợ họ trong việc phục dựng văn bản cổ, một công việc tưởng như không thể bằng sức mạnh tổng hợp của dữ liệu lớn và thuật toán học sâu.

Điểm then chốt trong cách hoạt động của Aeneas là khả năng phát hiện và khai thác các “điểm tương đồng” giữa hàng trăm ngàn văn bản khắc. Với kho dữ liệu gồm hơn 176.000 bản khắc tiếng Latin từ thời kỳ La Mã cổ đại, mô hình AI này có thể tìm ra những mẫu hình về cách dùng từ, cấu trúc câu, phong cách viết và thậm chí cả đặc điểm ngữ pháp thường gặp ở từng vùng địa lý hoặc thời kỳ cụ thể. Từ đó, khi đối mặt với một bản khắc bị mất chữ, nó có thể đưa ra giả thuyết về phần nội dung bị thiếu với xác suất rất cao.

Điều đặc biệt là AI có thể thực hiện quá trình này với tốc độ cực nhanh chỉ trong vài giây hoặc vài phút, so với hàng tuần hoặc hàng tháng nếu để con người tự làm. Điều này không chỉ tiết kiệm thời gian mà còn mở ra khả năng tiếp cận và phân tích khối lượng tài liệu khổng lồ mà trước đây gần như không thể xử lý đồng loạt.

Tuy nhiên, tốc độ không phải là điểm mạnh duy nhất. Điều quan trọng hơn là Aeneas có khả năng đưa ra các giả thuyết với độ chính xác cao, dựa trên mô hình ngôn ngữ đặc thù của tiếng Latin cổ và các bối cảnh lịch sử tương ứng. Đây là điều mà các công cụ AI tạo sinh thông thường khó có thể làm được, bởi chúng không được huấn luyện chuyên sâu với dữ liệu lịch sử chuyên biệt như Aeneas.

Vì thế, Aeneas không chỉ là một công cụ công nghệ cao, mà là một trợ lý lịch sử đáng tin cậy, hứa hẹn sẽ thay đổi cách chúng ta tiếp cận và tái dựng quá khứ.

2. Liệu AI có đáng tin cậy?

Tuy tiềm năng là rất lớn nhưng một trong những lo ngại thường trực đối với bất kỳ hệ thống AI tạo sinh nào là hiện tượng “ảo giác”. Đây là tình trạng mà AI đưa ra thông tin không chính xác hoặc hoàn toàn bịa đặt nhưng với ngôn từ rất thuyết phục và trôi chảy. Trong lĩnh vực tìm kiếm thông tin hoặc giải trí, điều này có thể được chấp nhận ở một mức độ nhất định. Tuy nhiên, khi nghiên cứu lịch sử, một lĩnh vực đòi hỏi độ chính xác cao và có thể ảnh hưởng đến nhận thức của cả một thế hệ thì những sai lệch như vậy là hoàn toàn không thể chấp nhận.

Nhận thức rõ điều này, nhóm phát triển đã thiết kế Aeneas theo cách khác biệt so với các mô hình AI tạo sinh thông thường. Thay vì tự động “sáng tạo” ra câu chữ, Aeneas hoạt động như một nhà phân tích dữ liệu khổng lồ, tìm kiếm và đưa ra các khả năng dựa trên bằng chứng thực tế đã được ghi nhận. Cách tiếp cận này giúp giảm đáng kể khả năng “bịa” thông tin, đồng thời cung cấp cơ sở để người dùng có thể kiểm chứng giả thuyết mà AI đưa ra.

Để kiểm nghiệm khả năng hoạt động thực tế, các nhà nghiên cứu đã chọn một thử thách rất đặc biệt: xác định niên đại của văn bản “Res Gestae Divi Augusti” một bản khắc nổi tiếng ghi lại thành tựu của Hoàng đế La Mã Augustus. Văn bản này được tìm thấy ở Đền thờ Augustus tại Ankara (Thổ Nhĩ Kỳ) và từ lâu đã được các nhà sử học nghiên cứu kỹ lưỡng.

Khi được giao nhiệm vụ, Aeneas đã nhanh chóng phân tích nội dung, từ ngữ và cách sử dụng ngôn ngữ trong văn bản để đưa ra hai khoảng thời gian khả dĩ. Điều đáng kinh ngạc là cả hai mốc thời gian mà AI đưa ra đều trùng khớp chính xác với các kết luận của các nhà sử học hàng đầu hiện nay. Đây là một thành tựu quan trọng, không chỉ chứng minh độ chính xác của Aeneas mà còn khẳng định rằng mô hình AI này hoàn toàn có thể “đối thoại” được với tri thức của con người trong lĩnh vực lịch sử cổ đại.

Tuy nhiên, phát hiện có giá trị hơn cả lại nằm ở khả năng hợp tác giữa con người và AI. Trong một thử nghiệm tiếp theo, nhóm nghiên cứu đã mời 23 nhà sử học từ nhiều trường đại học khác nhau cùng làm việc với Aeneas để phục dựng một loạt văn bản cổ. Kết quả vượt ngoài mong đợi.

Khi làm việc một mình, mỗi nhà sử học có thể đưa ra những giả thuyết mang tính cá nhân, dựa trên kinh nghiệm và kiến thức chuyên ngành riêng của họ. AI, khi hoạt động độc lập, có thể nhanh nhưng thiếu đi sự tinh tế trong việc hiểu các ẩn ý văn hóa hoặc lịch sử đằng sau ngôn từ. Nhưng khi kết hợp lại, cả hai bên đã bổ sung lẫn nhau một cách hoàn hảo.

Các nhà sử học không chỉ đẩy nhanh được tiến độ công việc, mà còn khám phá ra nhiều mối liên hệ mới giữa các văn bản cổ mà trước đây chưa từng nghĩ đến. Họ có thể rà soát hàng trăm văn bản chỉ trong thời gian ngắn, sử dụng đề xuất của AI làm “bệ phóng” cho các giả thuyết mới. Trong nhiều trường hợp, kết quả cuối cùng của sự hợp tác này chính xác và toàn diện hơn nhiều so với việc chỉ để con người hoặc chỉ để AI làm việc độc lập.

Điều này cho thấy rằng, thay vì lo ngại AI sẽ thay thế các nhà sử học, chúng ta nên nhìn nhận công nghệ này như một đối tác chiến lược, một cánh tay nối dài của trí tuệ con người, có thể hỗ trợ trong việc khám phá những điều tưởng như đã bị lãng quên mãi mãi.

3. Kết luận

Câu chuyện về Aeneas không chỉ là một thành tựu về công nghệ, mà còn là một ví dụ tiêu biểu cho cách mà trí tuệ nhân tạo có thể đóng vai trò tích cực và mang tính hỗ trợ trong các lĩnh vực nhân văn. Việc ứng dụng AI vào lịch sử cho thấy rằng công nghệ hiện đại không chỉ là công cụ của tương lai, mà còn có thể là chìa khóa để giải mã quá khứ.

Điều quan trọng nhất là Aeneas không hoạt động như một “chiếc máy thay thế con người” mà là một nền tảng cộng tác. Nó không tạo ra sự chia rẽ giữa AI và con người, mà tạo nên một mối quan hệ hợp tác đầy triển vọng. Nhờ đó, việc phục dựng các văn bản cổ, vốn trước đây đòi hỏi nhiều năm công phu, giờ đây có thể được thực hiện nhanh chóng và chính xác hơn bao giờ hết.

Trong tương lai, mô hình như Aeneas có thể được mở rộng không chỉ cho tiếng Latin, mà còn cho các ngôn ngữ cổ khác như Hy Lạp cổ, Ai Cập cổ đại, tiếng Akkadian hay chữ Nôm của Việt Nam. Mỗi ngôn ngữ là một cánh cửa mở ra thế giới quá khứ và AI có thể chính là chìa khóa để mở những cánh cửa đó một cách trọn vẹn hơn.

Cuối cùng, chúng ta cần nhớ rằng, lịch sử không chỉ là những gì đã xảy ra, mà còn là cách chúng ta hiểu và diễn giải những gì đã xảy ra. Với sự giúp sức của AI, con người không những có thể nhìn thấy quá khứ rõ ràng hơn, mà còn có cơ hội học hỏi từ quá khứ để xây dựng một tương lai tốt đẹp hơn, nơi công nghệ và con người cùng song hành trong hành trình tìm kiếm tri thức.