Video ngắn và vòng xoáy mất tập trung và cái giá của sự tiện lợi

Trong kỷ nguyên số, việc lướt mạng xã hội để xem các video ngắn đã trở thành một phần quen thuộc trong đời sống thường ngày. Từ TikTok đến Instagram Reels, từ YouTube Shorts đến Facebook Watch, nội dung dạng ngắn đang chiếm ưu thế rõ rệt. Điểm thú vị là hầu như ai cũng thừa nhận rằng việc xem quá nhiều video ngắn không hề tốt nhưng số đông lại không thể dừng lại được.

Thực tế, điều này đã trở thành một “vấn nạn thời đại”, nhất là với giới trẻ. Chỉ cần một chiếc điện thoại thông minh và kết nối Internet, người ta có thể cuốn mình vào vô số video ngắn trong nhiều giờ liền mà không hề nhận ra thời gian trôi qua. Từ chỗ chỉ định “xem vài phút cho vui”, nhiều người đã rơi vào tình cảnh “xem quên cả giờ giấc”, thậm chí kéo dài đến tận đêm khuya.

Vậy vì sao video ngắn lại có sức hút mạnh mẽ đến vậy? Vai trò của trí tuệ nhân tạo (AI) trong việc sản xuất và gợi ý nội dung đã ảnh hưởng thế nào? Liệu lỗi đến từ nền tảng hay chính từ thói quen người dùng? Và quan trọng hơn cả, những hệ lụy nào có thể xảy ra khi chúng ta không biết cách kiểm soát việc tiêu thụ loại hình nội dung này? Bài viết dưới đây sẽ phân tích sâu hơn về vấn đề, giúp bạn có cái nhìn toàn diện và tìm ra lời giải cho câu hỏi: Vì sao biết hại mà vẫn không dừng lại được?

1. Video AI nhan nhản, quá tiện, quá cuốn…

Không khó để bắt gặp cảnh tượng một bạn trẻ ngồi ở quán cà phê, một nhân viên văn phòng nghỉ trưa tại công ty, hay một hành khách trên chuyến xe buýt, tất cả đều chăm chú vào chiếc màn hình điện thoại với những cú vuốt nhẹ để xem hết video này đến video khác. Dự định ban đầu có thể chỉ là vài phút giải trí nhưng kết quả lại là hàng tiếng đồng hồ trôi qua.

Ngọc Mai, 21 tuổi, sinh viên tại TP.HCM, chia sẻ một cách chân thật: “Em chỉ cần mở phần video của Facebook lên, lướt tầm vài chục giây lại thấy một video AI. Bất kể là em có quan tâm hay chủ động tìm kiếm nó hay không.” Câu nói này phản ánh chính xác cơ chế gợi ý nội dung ngày càng tinh vi của các nền tảng, vốn được thiết kế để giữ chân người dùng lâu nhất có thể.

Khánh Nhung, cũng 21 tuổi và là sinh viên tại TP.HCM, cho biết: “Em thường bắt gặp trên TikTok là chủ yếu vì em sử dụng ứng dụng đó nhiều hơn. Ngoài ra thì cũng có Facebook, Instagram. Em bắt gặp nó cũng thường xuyên lắm. Lướt tầm 1 – 2 video là lại thấy video AI một lần.”

Điểm đáng chú ý là AI không chỉ được sử dụng trong khâu gợi ý mà còn trong chính quá trình sản xuất video. Ngày nay, bất kỳ ai cũng có thể tạo ra hàng chục, thậm chí hàng trăm video ngắn trong một thời gian ngắn nhờ các công cụ AI tạo hình ảnh, giọng nói và cắt ghép. Điều này dẫn đến việc các nền tảng tràn ngập video, từ thông tin hữu ích, giải trí, cho đến những clip vô thưởng vô phạt.

Cái gọi là “quá tiện” và “quá cuốn” bắt nguồn từ hai yếu tố. Thứ nhất, thao tác vuốt dọc màn hình đơn giản đến mức vô thức, khiến người xem khó có thể dừng lại giữa chừng. Thứ hai, nội dung được phân phối liên tục, xen kẽ những yếu tố hài hước, bất ngờ, thậm chí phi lý nhưng lại cực kỳ kích thích sự tò mò. Một video kéo dài 15–30 giây có thể chưa mang lại giá trị gì lớn lao nhưng chính sự ngắn gọn này lại khiến người xem sẵn sàng xem thêm cái tiếp theo, rồi cái tiếp nữa và thế là cả tiếng đồng hồ trôi qua.

Trong kỷ nguyên công nghệ, video ngắn có thể coi là “kẹo ngọt” của ngành giải trí: dễ tiêu thụ, nhanh chóng, nhiều màu sắc nhưng lại dễ gây nghiện nếu lạm dụng.

2. Câu hỏi về chất lượng và giá trị bắt đầu nảy sinh

Sự bùng nổ của video do AI tạo ra đặt ra một loạt câu hỏi về chất lượng, giá trị và trách nhiệm trong việc sản xuất cũng như tiêu thụ nội dung.

Điểm dễ nhận thấy ở nhiều video AI là chất lượng hình ảnh hoặc giọng đọc chưa đạt đến mức tự nhiên. Người xem tinh ý có thể nhận ra ngay bởi nét mặt cứng nhắc, chuyển động thiếu mượt mà hoặc giọng nói đều đều, vô cảm. Tuy nhiên, điều bất ngờ là các video này vẫn thu hút hàng triệu lượt xem. Nguyên nhân nằm ở cách AI kết hợp tiêu đề gây sốc, tình tiết bất ngờ hoặc những tình huống giả tưởng mà con người khó lòng thực hiện được.

Anh Hà Đức Thiện, 37 tuổi tại TP.HCM, nhận định: “Thực ra cũng dễ thôi. Cái giọng nói khác, nghe là biết chắc là AI rồi. Nhưng mỗi người làm video thì đều có mục đích cả. Những video AI dùng giọng đọc kiểu vậy thì rõ ràng không cần phải tốn quá nhiều nhân lực để sản xuất và cũng chỉ một kịch bản thôi. Người ta đưa nội dung chính rồi AI tự làm. Làm như thế thì người ta sẽ không phải chịu trách nhiệm trước pháp luật.”

Điều này đặt ra vấn đề lớn: phải chăng sự tiện lợi của AI đang khiến nội dung trở nên đại trà và thiếu giá trị? Và liệu chính thói quen dễ dãi của người dùng vốn chấp nhận cả những nội dung sơ sài miễn là mang tính giải trí đã góp phần thúc đẩy xu hướng này?

Câu hỏi về giá trị còn chạm đến một khía cạnh khác: liệu những video ngắn này có thể mang lại điều gì lâu dài hay chỉ dừng ở mức tiêu khiển tức thời? Với số lượng khổng lồ video được tạo ra mỗi ngày, người xem dễ dàng bị cuốn vào dòng chảy vô tận mà không kịp chọn lọc. Và trong khi người ta vẫn tranh luận về chất lượng, các nền tảng lại tiếp tục thu lợi nhuận khổng lồ từ lượt xem, quảng cáo và dữ liệu người dùng.

3. Lỗi do nền tảng hay do người xem?

Câu hỏi “ai đáng trách hơn” luôn được đặt ra mỗi khi một thói quen công nghệ bị cho là có hại. Các nền tảng như TikTok, Facebook, hay YouTube rõ ràng có mục tiêu giữ chân người dùng càng lâu càng tốt, bởi thời gian sử dụng đồng nghĩa với nhiều dữ liệu hơn và nhiều quảng cáo được hiển thị hơn. Chính vì vậy, thuật toán được thiết kế để gợi ý liên tục những nội dung có khả năng khiến người xem không dừng lại được.

Tuy nhiên, bản thân người dùng cũng đóng vai trò không nhỏ. Thói quen vuốt lên xem tiếp đã trở thành phản xạ gần như vô thức, khiến nhiều người không nhận ra mình đã tiêu thụ quá nhiều nội dung ngắn. Thậm chí, có những trường hợp “nghiện” đến mức mở ứng dụng ngay khi vừa thức dậy hoặc trước khi đi ngủ, dẫn đến tình trạng mất ngủ triền miên.

Các nghiên cứu tâm lý học cho thấy video ngắn có tác động tương tự như một “phần thưởng nhỏ” đối với não bộ. Mỗi khi xem một video thú vị, não giải phóng dopamine: một chất dẫn truyền thần kinh tạo cảm giác vui vẻ và hài lòng. Nhưng bởi phần thưởng này quá nhỏ và ngắn hạn, não buộc phải tiếp tục tìm kiếm ở video tiếp theo và vòng lặp này khiến người dùng khó lòng dứt ra.

Theo tiến sĩ Stephen Scott, chuyên gia tâm lý học trẻ em tại Bệnh viện Maudsley (Anh), việc lạm dụng video ngắn có thể ảnh hưởng đến khả năng tập trung, tăng hành vi bốc đồng và gây rối loạn giấc ngủ ở trẻ em và thanh thiếu niên. Những tác động này không chỉ dừng ở hiện tại mà còn ảnh hưởng lâu dài đến sự phát triển nhận thức.

Trong khi đó, Business Insider dẫn lời ông Steve Chen, đồng sáng lập YouTube, cũng bày tỏ lo ngại: trẻ em ngày nay chỉ quan tâm đến video ngắn và ít có kiên nhẫn để xem các nội dung dài. Ông cho rằng các nền tảng cần chủ động hạn chế thời gian sử dụng đối với đối tượng trẻ tuổi, nếu không, thế hệ sau sẽ mất dần khả năng tập trung và học hỏi thông tin chuyên sâu.

Vấn đề vì thế không chỉ thuộc về phía nền tảng hay người dùng, mà là hệ quả tất yếu của sự kết hợp cả hai. Nền tảng tạo điều kiện, người dùng dễ dãi tiêu thụ và cuối cùng xã hội phải đối mặt với những hệ lụy nghiêm trọng về nhận thức và hành vi.

Thế giới video ngắn với TikTok, Reels hay YouTube Shorts mang đến sự tiện lợi, nhanh chóng và hấp dẫn chưa từng có. Tuy nhiên, sự tiện lợi này lại giống như con dao hai lưỡi: một mặt giúp chúng ta giải trí tức thì, mặt khác dần bào mòn khả năng tập trung, chiếm dụng thời gian và đôi khi làm chúng ta quên đi những giá trị nội dung sâu sắc, bền vững hơn.

Việc “biết nhưng không dừng lại được” không chỉ đến từ cá nhân mà còn chịu ảnh hưởng lớn từ cơ chế gợi ý nội dung của các nền tảng. Chúng được thiết kế để giữ người dùng ở lại lâu nhất có thể, khiến ta dễ dàng rơi vào vòng xoáy lặp lại: xem – vuốt – lại xem. Trong bối cảnh AI ngày càng tham gia sâu vào việc sản xuất video, sự cuốn hút này càng được nhân lên nhiều lần.

Vấn đề đặt ra là, chúng ta cần tỉnh táo hơn khi tiêu thụ loại hình nội dung này. Không phải video ngắn nào cũng xấu nhưng nếu để chúng chiếm lĩnh toàn bộ thời gian rảnh, ta sẽ dần đánh mất sự cân bằng và khả năng duy trì sự tập trung lâu dài, một kỹ năng thiết yếu trong học tập, công việc và phát triển cá nhân.

Câu trả lời không nằm ở việc “cấm đoán tuyệt đối”, mà ở sự điều chỉnh thói quen. Tự đặt giới hạn thời gian, ưu tiên dành chỗ cho những nội dung có giá trị và quan trọng hơn hết, rèn luyện lại khả năng chú tâm vào những trải nghiệm đòi hỏi sự kiên nhẫn. Bởi lẽ, trong kỷ nguyên số, khả năng tập trung chính là một lợi thế cạnh tranh quý giá, giúp chúng ta không chỉ trở thành những người tiêu thụ thông tin thông minh, mà còn là những cá nhân biết làm chủ công nghệ thay vì bị cuốn trôi theo nó.