ChatGPT và mặt trái trong việc truyền tải kiến thức khoa học

Trong vòng vài năm trở lại đây, trí tuệ nhân tạo đã trở thành tâm điểm của hầu hết các cuộc thảo luận về tương lai công nghệ. Sự xuất hiện của những công cụ ngôn ngữ tiên tiến như ChatGPT, Claude hay Gemini không chỉ thay đổi cách chúng ta viết lách, sáng tạo mà còn mở ra khả năng tiếp cận thông tin theo một phương thức hoàn toàn mới. ChatGPT có thể viết một tiểu luận chỉ trong vài giây, tạo ra nội dung truyền thông hấp dẫn hoặc trả lời các câu hỏi phức tạp bằng ngôn ngữ tự nhiên. Với người dùng phổ thông, những công cụ này giống như một “trợ lý thông minh” luôn sẵn sàng hỗ trợ.

Tuy nhiên, khi đi vào những lĩnh vực đặc thù cao như khoa học, nơi tính chính xác và sự tinh tế trong diễn đạt quan trọng hơn bất kỳ yếu tố nào khác, thì sự xuất hiện của ChatGPT lại đặt ra nhiều lo ngại. Khoa học vốn là một quá trình nghiêm túc, đòi hỏi kiểm chứng, phương pháp chặt chẽ và ngôn ngữ chuyên môn. Một sai lệch nhỏ trong cách diễn đạt có thể dẫn đến hiểu nhầm lớn trong nhận thức của công chúng. Và trong bối cảnh mà xã hội đang phải đối mặt với khủng hoảng niềm tin vào thông tin, sự tham gia của AI vào truyền thông khoa học càng trở nên nhạy cảm.

Một nghiên cứu từ nhóm Science Press Package (SciPak) trực thuộc tạp chí Science đã chỉ ra rằng ChatGPT, mặc dù có khả năng tóm tắt và đơn giản hóa văn bản nhưng lại thường xuyên “hy sinh độ chính xác để đổi lấy sự dễ hiểu”. Điều này đặt ra một câu hỏi lớn: liệu chúng ta có thể dựa vào AI để truyền tải những phát hiện khoa học đến công chúng hay không, hay đây chỉ là một công cụ hỗ trợ tạm thời cần sự kiểm chứng gắt gao của con người?

1. Khoa học và bài toán truyền đạt đến công chúng

Khoa học vốn dĩ là lĩnh vực khó tiếp cận với đại đa số công chúng. Một bài nghiên cứu đăng trên các tạp chí học thuật thường dài hàng chục trang, chứa vô số thuật ngữ, công thức, bảng biểu và dữ liệu. Văn phong khoa học lại có đặc trưng khô khan, tập trung vào chứng cứ và phương pháp thay vì yếu tố kể chuyện. Điều này khiến ngay cả những người có trình độ cao ở lĩnh vực khác cũng cảm thấy mệt mỏi khi đọc.

Chính vì vậy, truyền thông khoa học xuất hiện như một cầu nối. Các nhà báo khoa học, biên tập viên chuyên trách hay những người làm nội dung phổ biến kiến thức đóng vai trò “dịch” ngôn ngữ khoa học thành những câu chuyện gần gũi, dễ hiểu mà vẫn giữ nguyên tinh thần và độ chính xác. Họ giải thích vì sao một phát hiện lại quan trọng, tác động của nó đến đời sống hàng ngày ra sao, những giới hạn nào cần lưu ý và nghiên cứu tiếp theo nên đi theo hướng nào. Công việc này đòi hỏi kiến thức chuyên môn, kỹ năng ngôn ngữ và trên hết là tinh thần trách nhiệm đối với sự thật.

Tuy nhiên, khi AI như ChatGPT bước vào cuộc chơi, nhiều người nghĩ rằng vai trò của nhà báo khoa học có thể bị thay thế. Bởi chỉ cần nhập một yêu cầu đơn giản, ChatGPT có thể đưa ra tóm tắt mượt mà, ngắn gọn và dễ hiểu. Nhưng vấn đề nằm ở chỗ: dễ hiểu chưa chắc đã đúng. Một khi nội dung khoa học được cắt gọn quá mức, bị cường điệu hoặc bị diễn giải sai, công chúng không chỉ mất cơ hội hiểu đúng về nghiên cứu mà còn hình thành nhận thức méo mó, ảnh hưởng đến cách họ hành động trong thực tế.

Mua Tài Khoản ChatGPT Plus (GPT-5) Giá Rẻ

2. Thử nghiệm thực tế: ChatGPT trong phòng báo chí của Science

Để kiểm chứng khả năng của ChatGPT trong truyền thông khoa học, nhóm SciPak đã tiến hành một thử nghiệm có hệ thống. Họ sử dụng phiên bản ChatGPT Plus trong vòng một năm, yêu cầu công cụ này tóm tắt nhiều bài nghiên cứu khoa học mỗi tuần. Kết quả được đối chiếu với bản tóm tắt của các biên tập viên chuyên môn và được chính các tác giả của nghiên cứu đánh giá.

Những gì họ phát hiện thật sự đáng chú ý. ChatGPT có khả năng tạo ra những đoạn tóm tắt trôi chảy, văn phong tự nhiên, dễ đọc. Điều này khiến người đọc phổ thông cảm thấy gần gũi hơn với khoa học. Tuy nhiên, cái giá phải trả là độ chính xác. Trong rất nhiều trường hợp, ChatGPT đã bỏ qua hoặc diễn giải sai những chi tiết then chốt. Những sắc thái quan trọng, như điều kiện thí nghiệm, yếu tố giới hạn hoặc sự khác biệt nhỏ nhưng ý nghĩa trong số liệu, đều bị giản lược.

Đặc biệt, ChatGPT có xu hướng lạm dụng những từ ngữ mang tính cường điệu như “đột phá”, “mang tính cách mạng”, “thay đổi cuộc chơi”. Với người đọc phổ thông, điều này tạo cảm giác rằng khoa học liên tục tạo ra những bước tiến vĩ đại nhưng thực tế, hầu hết nghiên cứu chỉ là những bước tiến nhỏ trong một quá trình dài. Khi kỳ vọng của công chúng bị thổi phồng quá mức, họ sẽ nhanh chóng thất vọng khi không thấy ứng dụng thực tế ngay lập tức, dẫn đến sự hoài nghi với khoa học.

Báo cáo của nhóm SciPak nhấn mạnh rằng ChatGPT thường xuyên thất bại trong việc nêu rõ giới hạn của nghiên cứu. Đây là một thiếu sót nghiêm trọng, bởi trong khoa học, phần “giới hạn” cho biết nghiên cứu chưa thể khẳng định điều gì, phương pháp còn những lỗ hổng nào và kết quả cần được hiểu trong bối cảnh ra sao. Nếu không có phần này, công chúng dễ tưởng rằng nghiên cứu đã giải quyết trọn vẹn một vấn đề, trong khi thực tế mới chỉ là một bước khởi đầu.

Abigail Eisenstadt, một cây bút kỳ cựu của SciPak, đã thẳng thắn nhận định rằng việc dựa hoàn toàn vào ChatGPT có thể phá vỡ niềm tin của độc giả đối với khoa học. Khi công chúng phát hiện ra rằng những thông tin họ nhận được từ AI không hoàn toàn chính xác, họ sẽ trở nên hoài nghi không chỉ với công cụ này mà còn với toàn bộ lĩnh vực nghiên cứu khoa học.

3. Vì sao ChatGPT dễ làm sai lệch khoa học?

Để lý giải nguyên nhân, chúng ta cần nhìn vào cách ChatGPT hoạt động. ChatGPT không “hiểu” khoa học như một nhà nghiên cứu. Nó không có khả năng phân tích dữ liệu, kiểm chứng giả thuyết hay phản biện kết quả. Thay vào đó, nó chỉ dự đoán chuỗi từ tiếp theo dựa trên xác suất thống kê từ kho dữ liệu khổng lồ mà nó được huấn luyện.

Chính vì vậy, những đoạn văn do ChatGPT tạo ra có thể mượt mà nhưng lại rỗng về mặt nội dung khoa học. Nó ưu tiên tính dễ đọc hơn là sự chính xác, bởi mục tiêu của mô hình ngôn ngữ là làm người dùng hài lòng chứ không phải tuân thủ nghiêm ngặt chuẩn mực học thuật. Đây là lý do vì sao các bản tóm tắt của ChatGPT thường cắt bỏ chi tiết quan trọng hoặc thay thế bằng những cách diễn đạt chung chung, dễ nghe nhưng thiếu giá trị thực.

Một yếu tố khác là xu hướng cường điệu hóa. ChatGPT được huấn luyện trên dữ liệu Internet, nơi báo chí, mạng xã hội và blog thường xuyên sử dụng ngôn từ mạnh để thu hút độc giả. Do đó, AI học được thói quen này và vô thức lặp lại khi viết về khoa học. Điều này tuy giúp văn bản hấp dẫn hơn nhưng lại gây sai lệch nghiêm trọng trong cách công chúng hiểu về mức độ quan trọng của nghiên cứu.

Cuối cùng, ChatGPT thiếu khả năng nêu ra giới hạn của một vấn đề. Trong khi một nhà báo khoa học sẽ luôn hỏi: “Nghiên cứu này chưa giải quyết điều gì? Cần thêm bước nào để khẳng định chắc chắn?”, thì ChatGPT chỉ đơn giản dừng lại ở việc kể lại kết quả. Chính sự thiếu vắng tư duy phản biện này khiến AI khó có thể thay thế con người trong truyền thông khoa học.

4. Nguy cơ đối với niềm tin công chúng

Hệ quả lớn nhất của việc công chúng tiếp cận khoa học qua ChatGPT mà không có sự kiểm chứng chính là nguy cơ hiểu sai và mất niềm tin. Khi liên tục nghe về những “đột phá”, người đọc kỳ vọng rằng các phát hiện khoa học sẽ nhanh chóng biến thành sản phẩm, thuốc chữa bệnh hay giải pháp môi trường. Nhưng khi điều đó không xảy ra, sự thất vọng xuất hiện. Lâu dần, niềm tin vào khoa học bị xói mòn.

Nguy cơ này càng trở nên nghiêm trọng trong các lĩnh vực nhạy cảm như y tế và khí hậu. Nếu ChatGPT cường điệu hóa một nghiên cứu về vaccine, công chúng có thể tin rằng một loại thuốc mới đã sẵn sàng cứu sống hàng triệu người, trong khi thực tế mới chỉ là thử nghiệm trên động vật. Hoặc nếu AI giản lược quá mức một nghiên cứu về biến đổi khí hậu, độc giả có thể nghĩ rằng vấn đề đã được giải quyết, từ đó thờ ơ với những hành động cần thiết.

Niềm tin vào khoa học vốn đã bị thử thách bởi làn sóng thông tin sai lệch trên Internet. Nếu AI góp phần lan truyền thêm sự sai lệch, cho dù vô tình, thì tác động của nó có thể còn nghiêm trọng hơn fake news thông thường, bởi nội dung từ AI thường được viết trôi chảy và có vẻ đáng tin cậy hơn. Đây là lý do tại sao các chuyên gia luôn nhấn mạnh rằng chúng ta không thể trao toàn bộ trách nhiệm truyền thông khoa học cho một cỗ máy.

Mua Tài Khoản ChatGPT Plus (GPT-5) Giá Rẻ

Dù công nghệ có phát triển đến đâu, yếu tố con người vẫn là trung tâm khi nói đến truyền thông khoa học. Các nhà báo, biên tập viên và chuyên gia không chỉ là “người kể chuyện” mà còn là những người giữ gìn tính trung thực của khoa học khi nó được truyền ra ngoài cộng đồng học thuật.

Một nhà báo khoa học giỏi sẽ biết cách đặt câu hỏi: “Điều gì khiến nghiên cứu này quan trọng?”, “So với các nghiên cứu trước đó, điểm mới nằm ở đâu?”, “Những giới hạn nào cần được người đọc hiểu rõ?”. Họ cũng có khả năng so sánh kết quả với bối cảnh xã hội, chính trị, kinh tế để công chúng thấy được ý nghĩa thực tiễn. Đây là điều ChatGPT chưa thể làm được.

Thêm vào đó, con người còn có trực giác và kinh nghiệm để nhận ra khi nào một thông tin cần được làm nổi bật, khi nào cần giảm bớt để tránh gây hiểu lầm. Sự nhạy bén này không thể được lập trình một cách hoàn hảo. Chính vì vậy, dù AI có thể hỗ trợ, vai trò của con người trong truyền thông khoa học là không thể thay thế.

5. ChatGPT và vai trò hỗ trợ thay vì thay thế

Điều đó không có nghĩa rằng ChatGPT hoàn toàn vô dụng trong lĩnh vực này. Nếu sử dụng đúng cách, AI có thể trở thành công cụ hỗ trợ hữu ích. Nó có thể giúp nhà báo tiết kiệm thời gian trong việc đọc tóm tắt ban đầu, dịch nhanh các đoạn văn khó hoặc gợi ý nhiều cách diễn đạt khác nhau cho cùng một ý tưởng. Với khối lượng nghiên cứu khoa học khổng lồ được công bố mỗi ngày, sự hỗ trợ này không hề nhỏ.

Tuy nhiên, phần cốt lõi quyết định thông tin nào quan trọng, diễn giải ra sao và đảm bảo không gây hiểu lầm vẫn phải do con người thực hiện. ChatGPT có thể viết ra “bản nháp” nhưng bản nháp ấy cần được biên tập viên hoặc nhà báo kiểm chứng, chỉnh sửa và hoàn thiện. Khi được đặt vào vị trí công cụ hỗ trợ, AI sẽ phát huy thế mạnh mà không gây rủi ro quá lớn.

6. Kết luận

Truyền thông khoa học luôn là một thách thức, đòi hỏi sự kết hợp giữa tính chính xác và khả năng tiếp cận. ChatGPT, với ưu điểm tạo văn bản mượt mà và dễ đọc, có thể mang lại cơ hội mới cho việc phổ biến khoa học. Nhưng nghiên cứu của nhóm SciPak đã chỉ ra rằng cái giá của sự dễ hiểu là sự chính xác bị hy sinh. Và trong khoa học, một sự sai lệch nhỏ cũng có thể dẫn đến hệ lụy lớn trong nhận thức xã hội.

Vì vậy, chúng ta cần hết sức thận trọng. ChatGPT có thể là bạn đồng hành của nhà báo khoa học nhưng không thể thay thế họ. Chỉ khi con người giữ vai trò trung tâm, đảm bảo tính trung thực và sự tinh tế trong từng câu chữ, khoa học mới có thể được truyền tải đúng đắn đến cộng đồng. Trong kỷ nguyên AI, thách thức không phải là loại bỏ công nghệ, mà là học cách sử dụng nó một cách có trách nhiệm, để khoa học vừa dễ hiểu, vừa trung thực, vừa đáng tin cậy.