ChatGPT và mặt tối của trí tuệ nhân tạo

Sự phổ biến của ChatGPT được lý giải bằng tốc độ, sự tiện lợi và tính linh hoạt mà nó mang lại. Người dùng có thể trò chuyện, tìm kiếm, viết bài, dịch thuật, sáng tạo nội dung hoặc thậm chí lên kế hoạch công việc chỉ trong vài giây. Với nhiều người, đây thực sự là “cuộc cách mạng trong giao tiếp giữa người và máy”. Tuy nhiên, đằng sau lớp vỏ hấp dẫn đó, các chuyên gia về thần kinh học, tâm lý học và giáo dục đang gióng lên hồi chuông cảnh báo về những ảnh hưởng sâu rộng mà việc lạm dụng ChatGPT có thể gây ra cho khả năng tư duy, học tập và sáng tạo của con người.

1. AI là công cụ hữu ích hay con dao hai lưỡi?

Không thể phủ nhận rằng AI nói chung và ChatGPT nói riêng đã giúp con người tiết kiệm thời gian và công sức trong nhiều hoạt động. Những tác vụ từng mất hàng giờ, thậm chí hàng ngày để hoàn thành, nay chỉ cần vài phút với sự hỗ trợ của ChatGPT. Một sinh viên có thể nhờ ChatGPT giải thích khái niệm vật lý phức tạp bằng ngôn ngữ dễ hiểu. Một nhân viên marketing có thể yêu cầu ChatGPT soạn bản kế hoạch truyền thông. Một nhà báo có thể nhờ công cụ này gợi ý tiêu đề, mở bài hoặc tóm tắt thông tin nhanh chóng.

Nhưng chính vì sự thuận tiện quá mức ấy, một câu hỏi ngày càng trở nên cấp thiết: Liệu ChatGPT có đang khiến chúng ta lười suy nghĩ hơn? Khi mọi câu hỏi đều có thể được trả lời tức thì, khi mọi ý tưởng đều có thể được “tạo ra” chỉ bằng vài dòng gợi ý, con người có còn động lực để tự mình tìm hiểu, phân tích và sáng tạo?

Các nhà nghiên cứu đã chỉ ra rằng, mỗi khi chúng ta giao phó một nhiệm vụ trí tuệ cho công nghệ, bộ não sẽ tiết kiệm năng lượng bằng cách giảm hoạt động nhận thức độc lập. Trong ngắn hạn, điều này có vẻ vô hại, nhưng về lâu dài, sự phụ thuộc ấy khiến khả năng tư duy phản biện, ghi nhớ và sáng tạo bị thui chột. Chính vì thế, ChatGPT đang đứng giữa ranh giới mong manh giữa “trợ lý đắc lực” và “kẻ đánh cắp tư duy”.

2. Khi trí tuệ con người “ngủ quên” vì ChatGPT

Một nghiên cứu được đăng tải trên nền tảng học thuật arXiv với tiêu đề “Your Brain on ChatGPT: Accumulating Cognitive Debt When Using AI Assistants for Essays” (tạm dịch: “Não bộ của bạn dưới tác động của ChatGPT: Tích lũy nợ nhận thức khi sử dụng trợ lý AI để viết luận”), đã mang lại những phát hiện đáng lo ngại. Nghiên cứu này được tiến hành nhằm đo lường ảnh hưởng của việc sử dụng AI trong các hoạt động trí tuệ, cụ thể là viết bài luận học thuật.

Những người tham gia được chia thành ba nhóm: nhóm đầu tiên tự viết hoàn toàn bằng năng lực bản thân; nhóm thứ hai được phép tra cứu trên các công cụ tìm kiếm truyền thống và nhóm thứ ba sử dụng ChatGPT đại diện cho mô hình ngôn ngữ lớn (LLM). Kết quả phân tích hoạt động não bằng kỹ thuật chụp cộng hưởng từ cho thấy, nhóm chỉ sử dụng não bộ có mức hoạt động mạnh mẽ nhất ở các vùng liên quan đến tư duy logic, ghi nhớ dài hạn và sáng tạo. Ngược lại, nhóm sử dụng ChatGPT lại có mức hoạt động yếu nhất, thậm chí gần như “ngủ quên” trong quá trình viết bài.

Theo các nhà nghiên cứu, hiện tượng này phản ánh sự tích lũy “nợ nhận thức” khi con người dần mất đi khả năng tự suy nghĩ vì đã giao quá nhiều quá trình nhận thức cho máy móc. Về mặt sinh học thần kinh, khi não không còn phải xử lý thông tin phức tạp, các kết nối thần kinh yếu đi theo thời gian, khiến khả năng học hỏi và sáng tạo bị ảnh hưởng nghiêm trọng.

Điều đáng nói là, những người sử dụng ChatGPT không chỉ có hoạt động não yếu hơn, mà họ còn mất sự gắn kết tinh thần với công việc. Họ cảm thấy bài viết không còn là sản phẩm của mình, không mang dấu ấn cá nhân. Từ đó nảy sinh cảm giác xa lạ, thiếu hào hứng và thiếu tự tin. Nếu một công việc trí tuệ đòi hỏi sự sáng tạo và cảm xúc lại trở thành hành động “bấm nút và chờ kết quả”, liệu con người có còn cảm nhận được niềm vui của quá trình tư duy?

Mua Tài Khoản ChatGPT Plus (GPT-5) Giá Rẻ

Sự “xa cách cảm xúc” khi dùng ChatGPT không chỉ là cảm giác chủ quan. Trong nhiều thí nghiệm tâm lý, những người dựa vào AI để hoàn thành bài viết thường không thể nhớ rõ cách họ đã đạt đến kết quả. Họ gặp khó khăn trong việc trích dẫn, diễn giải hay bảo vệ quan điểm cá nhân, bởi quá trình lập luận không phải của chính họ. Khi não không tham gia vào chuỗi suy nghĩ, việc ghi nhớ và phân tích tự nhiên cũng bị tê liệt.

Điều này dẫn đến một hệ quả đáng lo: con người dần đánh mất năng lực phản tư khả năng nhìn nhận, phân tích và hiểu chính suy nghĩ của mình. Từ đó, tư duy trở nên nông cạn, lệ thuộc và thiếu sáng tạo. Trong môi trường giáo dục hoặc nghiên cứu, đây là vấn đề đặc biệt nghiêm trọng, bởi tư duy phản biện là nền tảng của tiến bộ tri thức.

Một số chuyên gia gọi đây là “hội chứng tách rời nhận thức” (cognitive disengagement). Khi người dùng cảm thấy công việc trí tuệ không còn cần nỗ lực, họ mất dần cảm giác kiểm soát và không còn động lực học hỏi. Về lâu dài, điều này có thể khiến con người đánh mất niềm tin vào khả năng của chính mình.

Một khía cạnh ít được chú ý nhưng vô cùng đáng sợ là ChatGPT đang dần thay đổi cách con người sử dụng ngôn ngữ. Một nhóm nghiên cứu quốc tế đã thu thập và phân tích hơn 22 triệu từ được sử dụng trong các cuộc trò chuyện, bài đăng và tài liệu trực tuyến trong hai năm qua. Họ nhận thấy tần suất xuất hiện của những cụm từ có nguồn gốc hoặc chịu ảnh hưởng từ mô hình ngôn ngữ AI tăng lên rõ rệt.

Các cụm từ như “in today’s digital world”, “as technology continues to evolve” hay “with the rise of artificial intelligence” xuất hiện dày đặc trong các bài viết được con người tạo ra, cho thấy AI đang định hình phong cách ngôn ngữ của xã hội. Dần dần, những lối diễn đạt riêng, phong cách cá nhân hoặc đặc trưng văn hóa ngôn ngữ bản địa bị lu mờ, nhường chỗ cho một thứ ngôn ngữ “vô cảm”, đồng nhất và công thức.

Khi mọi người đều viết và nói theo phong cách của ChatGPT, bản sắc cá nhân bị xóa nhòa. Ngôn ngữ, vốn là biểu hiện sâu sắc nhất của tư duy và văn hóa, có nguy cơ bị đồng hóa. Điều này không chỉ ảnh hưởng đến cách giao tiếp, mà còn tác động ngược lại đến cách con người tư duy, bởi tư duy và ngôn ngữ là hai mặt không thể tách rời.

Không nhóm đối tượng nào chịu tác động rõ rệt của ChatGPT hơn thế hệ trẻ. Trong môi trường học tập, ChatGPT được xem như “trợ thủ đắc lực” giúp học sinh tra cứu nhanh, viết bài luận, làm bài tập hay thậm chí soạn thảo dự án. Với sự phổ biến của các công cụ này, nhiều học sinh chỉ cần nhập đề bài, chọn giọng văn và trong vài giây đã có một bài viết hoàn chỉnh.

Tuy nhiên, các chuyên gia cảnh báo rằng việc sử dụng ChatGPT quá sớm và không kiểm soát có thể gây tổn hại lâu dài cho sự phát triển nhận thức của trẻ. Trong giai đoạn não bộ còn đang hình thành, quá trình tự tìm hiểu, mắc lỗi và sửa sai là vô cùng quan trọng để xây dựng khả năng tư duy logic và sáng tạo. Nếu AI làm thay phần này, não trẻ không được kích hoạt đủ, dẫn đến sự trì trệ trong phát triển trí tuệ.

Một nghiên cứu của Đại học Stanford cho thấy, những học sinh thường xuyên sử dụng AI để viết bài luận có khả năng ghi nhớ nội dung kém hơn đến 35% so với những em tự viết. Không chỉ vậy, khi được yêu cầu trình bày lại ý tưởng bằng lời nói, nhóm phụ thuộc vào AI tỏ ra lúng túng, thiếu tự tin và khó diễn đạt cảm xúc. Sự phụ thuộc này, nếu kéo dài, có thể khiến thế hệ trẻ trở nên thụ động về tư duy và yếu kém trong giao tiếp thực tế.

Các nhà tâm lý học giáo dục cho rằng, thay vì cấm tuyệt đối, điều quan trọng là phải hướng dẫn học sinh sử dụng AI một cách chủ động. ChatGPT có thể là công cụ học tập hữu ích nếu được dùng đúng cách: chẳng hạn để kiểm tra ngữ pháp, tra nghĩa từ hoặc học cách cấu trúc lập luận nhưng không nên thay thế hoàn toàn cho quá trình suy nghĩ.

3. Hậu quả khôn lường khi xã hội lệ thuộc vào AI

Nếu cá nhân mất đi năng lực tư duy độc lập, thì toàn xã hội cũng sẽ đối mặt với hệ lụy nghiêm trọng hơn. Một thế giới mà phần lớn nội dung được tạo ra bởi AI và con người lại sử dụng chính những nội dung ấy để học hỏi, là một thế giới tự lặp tri thức.

Các nhà khoa học gọi hiện tượng này là “hiệu ứng thoái hóa tri thức” (knowledge degradation effect). Khi AI ngày càng tạo ra nhiều dữ liệu và con người sử dụng chính dữ liệu đó để huấn luyện thế hệ AI tiếp theo, chất lượng thông tin giảm dần theo chu kỳ. Giống như việc sao chép một bức ảnh nhiều lần, mỗi bản sau lại mờ hơn bản trước. Nếu điều này xảy ra trên quy mô toàn cầu, tri thức nhân loại có nguy cơ bị pha loãng, méo mó và mất dần tính chính xác.

Hơn nữa, một xã hội phụ thuộc vào AI còn đối mặt với nguy cơ suy giảm khả năng phản biện và sáng tạo tập thể. Khi mọi người đều trông chờ vào câu trả lời “đúng chuẩn” từ ChatGPT, tinh thần phản biện sẽ yếu dần. Trong môi trường ấy, những ý tưởng đột phá, sáng kiến mới hay tư duy “ngoài khuôn khổ” trở nên hiếm hoi. Và khi sáng tạo tắt ngấm, sự phát triển của xã hội cũng dừng lại.

Giáo sư Gary Marcus (chuyên gia về khoa học nhận thức tại Đại học New York) từng cảnh báo rằng nhân loại đang đứng trước nguy cơ đánh mất khả năng tưởng tượng tập thể. Khi mọi ý tưởng đều được định hình theo lối viết, lối nói, lối tư duy của AI, con người sẽ dần quên cách mơ mộng và sáng tạo. Cái gọi là “nguồn cảm hứng” sẽ bị thay thế bằng “đầu ra dự đoán được”, nơi mọi thứ đều hợp lý nhưng không còn cảm xúc, hợp cấu trúc nhưng thiếu linh hồn.

Điều này không chỉ xảy ra trong văn chương hay nghệ thuật. Trong lập trình, thiết kế, quảng cáo, hay thậm chí là nghiên cứu khoa học, sự sáng tạo của con người mới là yếu tố tạo nên bước ngoặt. Nếu tất cả đều dựa trên khuôn mẫu có sẵn, nhân loại có thể sẽ bước vào kỷ nguyên “đồng nhất trí tuệ”.

4. Giải pháp cân bằng giữa công nghệ và tư duy con người

Trí tuệ nhân tạo không phải là kẻ thù của nhân loại. Vấn đề nằm ở cách chúng ta sử dụng nó. ChatGPT, nếu được dùng đúng cách, có thể trở thành công cụ hỗ trợ tư duy hiệu quả thay vì thay thế tư duy. Điều quan trọng là con người cần chủ động kiểm soát công nghệ, không để công nghệ kiểm soát mình.

Một cách tiếp cận được nhiều chuyên gia đề xuất là sử dụng AI có chọn lọc. Thay vì yêu cầu ChatGPT viết bài từ đầu, người dùng nên tự phác thảo ý tưởng, lập luận chính, rồi nhờ AI gợi ý cách mở rộng hoặc hoàn thiện phần ngôn từ. Như vậy, quá trình sáng tạo vẫn thuộc về con người, còn AI chỉ đóng vai trò trợ giúp kỹ thuật.

Trong môi trường giáo dục, giáo viên cần hướng dẫn học sinh hiểu rõ giới hạn của ChatGPT. Công cụ này có thể giúp kiểm tra lỗi chính tả, tổng hợp thông tin, nhưng không thể thay thế khả năng phân tích và cảm xúc cá nhân. Dạy trẻ cách học cùng AI chứ không học bằng AI sẽ là chìa khóa để duy trì sự phát triển trí tuệ tự nhiên.

Ở tầm vĩ mô, các chính phủ và tổ chức công nghệ cần xây dựng chính sách quản lý và sử dụng AI có đạo đức. Những quy chuẩn về minh bạch dữ liệu, quyền sở hữu trí tuệ và trách nhiệm sử dụng cần được thiết lập rõ ràng để tránh lạm dụng. Bên cạnh đó, việc giáo dục công dân số giúp người dân hiểu đúng và dùng đúng AI cũng là yếu tố không thể thiếu để giữ cân bằng giữa con người và công nghệ.

5. Kết luận

ChatGPT là một bước ngoặt lịch sử trong tiến trình phát triển trí tuệ nhân tạo. Nó mở ra cơ hội chưa từng có cho sáng tạo, giao tiếp và học tập. Nhưng cũng chính nó đang đặt nhân loại trước một câu hỏi lớn: Liệu trong tương lai, khi mọi thứ đều được “nghĩ hộ”, con người có còn biết cách tư duy?

Câu trả lời phụ thuộc vào mỗi cá nhân. Nếu xem ChatGPT như một công cụ, nó sẽ giúp chúng ta mở rộng năng lực. Nhưng nếu coi nó như bộ não thay thế, nó sẽ làm chúng ta thoái hóa. Công nghệ chỉ thực sự có ý nghĩa khi nó phục vụ cho con người chứ không khiến con người trở thành phần mở rộng của chính công nghệ đó.

Mua Tài Khoản ChatGPT Plus (GPT-5) Giá Rẻ

Công Ty TNHH Phần Mềm SADESIGN

Mã số thuế: 0110083217

Liên Hệ Zalo

Liên Hệ Hotline

Liên Hệ Facebook