Cái Giá Của Sự Tiện Lợi: Có Phải AI Đang Làm “Lụi Tàn” Trí Tuệ Con Người?

Trong kỷ nguyên số bùng nổ hiện nay, trí tuệ nhân tạo (AI) đang len lỏi vào hầu hết mọi lĩnh vực của đời sống – từ công việc, học tập đến sáng tạo nghệ thuật. Với khả năng xử lý thông tin nhanh chóng, hỗ trợ đưa ra quyết định và tự động hóa hàng loạt quy trình phức tạp, AI được xem là “trợ lý đắc lực” giúp con người tăng năng suất và tiết kiệm thời gian.

Tuy nhiên, đằng sau sự tiện lợi đó là một câu hỏi lớn dần hiện ra: Liệu chúng ta đang tận dụng AI như một công cụ, hay dần trở nên phụ thuộc và đánh mất chính năng lực tư duy, sáng tạo vốn là cốt lõi của con người? Bài viết này sẽ cùng bạn khám phá hai mặt của vấn đề: AI đang mở ra cơ hội đổi mới hay vô tình khiến chúng ta trở nên “lười nghĩ”? Liệu đây là bước tiến vĩ đại hay một chiếc bẫy tinh vi của thời đại công nghệ?

1. Mặt trái của sự phát triển công nghệ

Trong suốt thập kỷ qua, dù trí tuệ nhân tạo (AI) phát triển thần tốc và ngày càng được ứng dụng sâu rộng vào mọi lĩnh vực của đời sống, năng suất lao động tại nhiều quốc gia phát triển lại đang... đi lùi. Thống kê cho thấy, mức tăng trưởng năng suất trung bình từng đạt khoảng 2%/năm vào thập niên 1990, nhưng hiện tại đã giảm còn khoảng 0,8% – một con số gây không ít lo ngại cho giới nghiên cứu kinh tế và xã hội.

Đây là một nghịch lý đáng suy ngẫm. Trong khi AI được ca ngợi là công cụ đột phá giúp tự động hóa, tiết kiệm thời gian, tối ưu hóa quy trình… thì thực tế, hiệu quả lao động và năng lực sáng tạo của con người lại không tăng theo tỷ lệ thuận, thậm chí có dấu hiệu suy giảm. Tại sao lại như vậy?

Một phần lý do đến từ việc AI ngày càng đảm nhận nhiều công việc lặp đi lặp lại, khiến con người dần mất đi sự chủ động trong tư duy. Chúng ta ngày càng ít phải động não, ít đối mặt với các tình huống cần xử lý sáng tạo, từ đó dễ rơi vào trạng thái "làm việc theo chỉ dẫn", phụ thuộc vào công cụ thay vì phát huy khả năng cá nhân.

2. “Cái bẫy năng suất”: Khi sự tiện lợi khiến chúng ta lười suy nghĩ

Giới công nghệ từ lâu đã truyền tải một thông điệp hấp dẫn: “AI là người bạn đồng hành lý tưởng, giúp con người tiết kiệm thời gian, loại bỏ những công việc tẻ nhạt và tập trung vào phần sáng tạo”. Trên lý thuyết, điều này hoàn toàn đúng. Nhưng trong thực tế, vấn đề nằm ở cách chúng ta sử dụng AI là để hỗ trợ hay thay thế?

Giám đốc điều hành Microsoft, ông Satya Nadella, từng hình dung một tương lai nơi người dùng chỉ cần nêu mục tiêu, còn mọi bước từ lập kế hoạch đến thực hiện đều do AI đảm nhận. Tầm nhìn này tuy hấp dẫn, nhưng cũng gợi mở một nỗi lo lớn: Nếu AI làm hết mọi việc, con người sẽ làm gì?

Theo các chuyên gia, điều này dễ tạo ra một hiện tượng gọi là “bẫy năng suất” – nơi công nghệ giúp làm việc nhanh hơn, nhưng đồng thời làm xói mòn kỹ năng tư duy phản biện, giải quyết vấn đề, và đặc biệt là khả năng sáng tạo – vốn là yếu tố cốt lõi cho sự tiến bộ dài hạn.

Trong nhiều ngành nghề, thay vì phát triển ý tưởng mới, con người ngày càng chỉ làm công việc “kiểm duyệt” hoặc “biên tập” đầu ra từ AI, từ đó giảm động lực học hỏi, khám phá và đổi mới. Dần dần, năng lực sáng tạo trở nên bị động và hời hợt.

3. Sáng tạo bị “bóp nghẹt”

Tờ Financial Times (FT) từng đưa ra nhận định chấn động: Dù máy tính và Internet đã bùng nổ trong nửa thế kỷ qua, năng suất nghiên cứu và đổi mới không tăng, mà thậm chí còn chững lại.

Một nhà khoa học hiện đại, tính theo đầu tư nghiên cứu, lại tạo ra ít ý tưởng đột phá hơn so với đồng nghiệp vài chục năm trước. Những phát minh hiện nay phần lớn mang tính cải tiến nhỏ giọt, ít có sự bứt phá mang tính lịch sử như thời kỳ đầu của công nghệ số.

Nhà kinh tế học nổi tiếng Gary Becker từng cảnh báo về sự đánh đổi giữa chất lượng và số lượng. Trong một thế giới mà AI có thể tạo ra hàng loạt nội dung chỉ trong vài giây, con người lại dễ chấp nhận sự "tạm ổn", thay vì kiên nhẫn tìm ra điều thực sự đột phá.

Đây là hệ quả của việc lạm dụng các mô hình AI hiện tại như ChatGPT hay các hệ thống LLM (mô hình ngôn ngữ lớn), vốn chủ yếu dựa vào dữ liệu có sẵn và đồng thuận hiện tại để phản hồi. Những công cụ này giỏi "nối dài" quá khứ, nhưng lại hạn chế khả năng vượt ra khỏi khuôn mẫu – điều vốn là cốt lõi của đổi mới sáng tạo.

4. Không chỉ cá nhân, năng lực tập thể cũng bị ảnh hưởng

Một khảo sát đăng tải trên nền tảng nghiên cứu Arxiv, với hơn 7.000 lao động trí thức tham gia, cho thấy một bức tranh đáng lưu ý:

AI giúp người dùng tiết kiệm khoảng 3,6 giờ/tuần cho các công việc đơn lẻ như trả lời email hay xử lý văn bản.

Nhưng với các hoạt động cần sự phối hợp sáng tạo giữa nhiều người, AI hầu như không cải thiện năng suất.

Điều này chỉ ra rằng: AI rất hữu ích cho các tác vụ cá nhân đơn giản nhưng không thể thay thế sự tương tác người với người trong những công việc đòi hỏi cảm xúc, tinh thần hợp tác, trí tưởng tượng và ngôn ngữ ngầm định – những yếu tố quan trọng trong các ngành nghề sáng tạo, chiến lược, giáo dục, truyền thông...

Khi mọi người đều giao phần lớn công việc cho AI, lượng thông tin có thể tăng lên đột biến nhưng ý nghĩa và giá trị của thông tin lại không tỉ lệ thuận, thậm chí gây quá tải. Cuối cùng, sự hiệu quả mà AI hứa hẹn lại bị chính nó làm suy giảm.

5. Khi AI thay thế – Ai sẽ bị thay thế?

Trường hợp của Klarna, công ty fintech nổi tiếng Thụy Điển, là minh chứng rõ ràng cho tốc độ “lên ngôi” của AI. Chỉ trong vòng một năm, Klarna đã thay thế 700 nhân viên chăm sóc khách hàng bằng hệ thống AI, hoạt động liên tục 24/7 với năng suất vượt trội. Nhưng đằng sau sự tối ưu này là hệ lụy lớn về nhân lực, khi phần lớn người bị cắt giảm không được đào tạo lại, cũng không được hỗ trợ chuyển đổi sang vai trò mới.

Đây không chỉ là câu chuyện hiệu quả kinh tế, mà còn là bài toán xã hội: AI đang thay thế người nhưng ai sẽ giúp người thích nghi với AI?

Theo báo cáo của Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF), 40% công việc toàn cầu có thể bị ảnh hưởng bởi AI, đặc biệt tại các nước phát triển, tỷ lệ này có thể lên tới 60%. Khác với những cuộc cách mạng công nghệ trước đây, AI không chỉ tự động hóa các công việc phổ thông mà còn đe dọa các ngành trí tuệ cao cấp như luật, y khoa, tài chính, kỹ thuật hay truyền thông.

AI ngày càng đảm nhận được nhiều vai trò vốn từng đòi hỏi chuyên môn cao: phân tích hợp đồng, chẩn đoán bệnh, viết bài, lập báo cáo… Điều này khiến ngay cả người có trình độ cũng đối mặt với nguy cơ bị "gạt ra rìa" nếu không nhanh chóng nâng cấp kỹ năng và tư duy làm việc.

Dù AI có thể thay thế nhiều công việc, nhưng nó không thay thế được con người toàn diện. Những năng lực như trực giác, tư duy phản biện, cảm xúc, sự sáng tạo và khả năng ra quyết định trong điều kiện bất định – vẫn là ưu thế lớn của con người. Vấn đề là chúng ta có đủ linh hoạt để thích nghi và khai thác lợi thế đó hay không?

Trong kỷ nguyên AI, không phải ai giỏi nhất sẽ tồn tại, mà là người sẵn sàng học lại, làm lại và thích nghi nhanh nhất. Đây là lúc mỗi cá nhân, tổ chức và xã hội cần đặt câu hỏi: Chúng ta đang chuẩn bị gì để không bị bỏ lại phía sau? Nếu không có chiến lược chuyển đổi và đào tạo phù hợp, nhiều lao động kể cả trình độ cao có thể rơi vào khủng hoảng nghề nghiệp.

6. Thách thức đi kèm cơ hội

Dù có nhiều cảnh báo nhưng AI không phải là “thủ phạm” mà là công cụ. Sử dụng nó thế nào là lựa chọn của chúng ta.

Trong bối cảnh Việt Nam đang nỗ lực thoát khỏi “bẫy thu nhập trung bình”, việc ứng dụng AI và điện toán đám mây (Cloud) là hướng đi được đánh giá tiềm năng, giúp tăng tốc số hóa, nâng cao năng suất và tiếp cận thị trường toàn cầu.

Ông Lê Hồng Việt, Tổng Giám đốc FPT Smart Cloud, nhấn mạnh rằng AI có thể rút ngắn thời gian ra quyết định, cá nhân hóa trải nghiệm khách hàng và giúp doanh nghiệp vận hành hiệu quả hơn. Song song đó, Cloud giúp tiết kiệm tới 16,18% chi phí vận hành và thúc đẩy doanh thu gần 20% – một con số đầy hứa hẹn.

Tuy nhiên, để thực sự khai thác được lợi ích từ AI, doanh nghiệp không chỉ cần công nghệ mà còn cần thay đổi tư duy, xây dựng đội ngũ hiểu và làm chủ AI cũng như sẵn sàng thử nghiệm – thất bại – học hỏi để tìm ra mô hình phù hợp.

Trí tuệ nhân tạo là một công cụ quyền năng. Nó có thể làm việc nhanh, chính xác và không mệt mỏi. Nhưng nếu con người giao phó toàn bộ tư duy cho AI, điều chúng ta nhận lại có thể không phải là sự sáng tạo vượt trội mà là một thế giới đồng loạt, vô hồn và thiếu bứt phá.

Câu hỏi không phải là “AI sẽ thay thế chúng ta khi nào?” mà là “Chúng ta sẽ sử dụng AI như thế nào để không đánh mất chính mình?”

Sáng tạo không thể đến từ việc sao chép quá khứ, mà phải xuất phát từ khả năng tư duy độc lập, phản biện và đặt câu hỏi khác biệt. Nếu AI đang làm thay chúng ta những công việc nhàm chán, hãy tận dụng thời gian đó để làm những việc mà chỉ con người mới làm được – sáng tạo, kết nối và phát triển ý tưởng mới.

AI là công cụ. Nhưng làm thế nào để con người vẫn là trung tâm của đổi mới nhưng vẫn giữ được bản sắc tư duy mới là bài toán quan trọng nhất của thời đại.